UG Biała Piska - piska.sam3.pl

Na początku XV w. pośród dąbrowy Gayle miał zostać wzniesiony zameczek krzyżacki, obok którego powstała wieś, lokowana w 1428 r.(z datą 9 października)  przez komtura bałgijskiego  Josta Struppergera. Na pierwszą połowę XV wielu wymienia się także lokację młyna wiatracznego nad rozlewiskiem Białki. W chwili lokacji osada liczyła 60 łanów z młynem. Zasadźcą i pierwszym sołtysem był Piotr Szulc, a mieszkańcom dano 15 lat wolnizny. W XV w. znajdowała się już tutaj parafia (stworzona i uposażona jeszcze w chwili lokacji), zaś miejscowość miała charakter rolniczo-usługowy. Osada słynęła z jarmarków (handel bydłem), na które ściągali kupcy z Prus oraz pobliskiego Mazowsza. Przyjęła się wówczas nazwa polska „Biała” (w wersji zgermanizowanej – Bialla), stanowiąca dosłowne tłumaczenie pruskiego miana Gayle.- biały. Według źródeł, można założyć, iż pierwszymi osadnikami byli: smolarze, wapniarze, bartnicy, myśliwi, którzy przybywali tu z sąsiedniego Mazowsza. Biała została w krótkim czasie również wsią kościelną, mającą kościół już w roku 1481.                                                  

W 1447 r. we wsi istniała już karczma, której położenia winniśmy szukać również nad rozlewiskiem stawu. . Rozwój Białej nastąpił w XVI i XVII wieku, głównie dzięki kontaktom handlowym   z Polską, z którą handlowano bydłem; urządzano tu duże jarmarki.   W 1656 r. miejscowość została spalona przez Tatarów hetmana Gosiewskiego. Kolejnym kataklizmem dla Białej była epidemia dżumy w latach 1709/1710, podczas której miejscowość została zdziesiątkowana do ¼ ludności. Mimo nieszczęść Biała się odradzała i rozwijała  gospodarczo, skoro już w roku 1722 dokładnie 26 marca Biała otrzymała prawa miejskie nadane jej przez króla pruskiego Fryderyka Wilhelma I.   Wraz z prawami miejskimi  nadano nowo powstałemu miastu nowy wizerunek urbanistyczny i tak: wytyczono rynek o wymiarach 110 na 150 m z przebiegającą przez niego główną arterią miasta ulicą Piska., prowadzącą w kierunku Pisza i z drugiej strony ul. Dworcową oraz dwie ulice równoległe – Kościelną   i Zduńską. Na ulicy Kumielskiej zbudowano 28 domów.

Od tego czasu  to niewielkie, liczące ok. 600 dusz  miasteczko funkcjonujące na pograniczu mazursko-mazowieckim, dzięki sprzyjającemu położeniu  stało się prężnym osiedlem handlowym gdzie również rozwijało się  kwitło rzemiosło. Dane z roku 1760 wykazują pełen wykaz ówczesnych zawodów i rzemieślników w mieście - ograniczę się do liczb: 56 cechowych mistrzów, 9 czeladników i 16 uczniów.  Stanowi to pokaźną liczbę rzemieślników jak na miasteczko liczące zaledwie 900 mieszkańców.

Do rozwoju miasta w znacznym stopniu przyczyniły się coraz liczniejsze targi -coroczne jarmarki i targi bydła.  Na targi przybywali nie tylko mieszkańcy okolicznych  wsi, ale także liczni Polacy. Targi okresowe trwały już od roku 1730 i stale utrzymywane, rozwijały się. Do bydła dodano targi końskie. Jako coroczne stałe dni targowe ustalono: trzeci dzień Zielonych Świąt.

Pierwszy okazały murowany budynek w Białej to ratusz zbudowany w latach 1772-1777, posadowiony w północnej pierzei rynku przeznaczony na magistrat.  Ratusz był również siedzibą  szkoły, chociaż pierwsze wzmianki o szkole kościelnej w Białej pochodzą z roku 1515. Dopiero w roku 1910 roku oddano do użytku nowy ratusz zbudowany na miejscu pierwszego w sąsiedztwie powstałego w końcu XVII wieku sądu

Dzisiejszy okazały budynek kościoła pochodzi z roku 1763 jego wieża natomiast zbudowana  według projektu Karola Fryderyka Schinkla powstała około roku 1834.

Nowa szkoła została zbudowana  na miejscu starego kościoła z przykościelnym cmentarzem  w roku 1904. Cmentarz przeniesiono na wzgórze (tzw. wzgórze młyna wiatrowego) po drugiej stronie stawu (miejsce dzisiejszego cmentarza ewangelickiego). Silniejszy impuls rozwojowy dało miasteczku  uruchomienie w1885 r. linii kolejowej, dającej połączenie z Ełkiem i Piszem. Rozwinęła się wówczas lokalna gospodarka i przetwórstwo. W 1938 r. naziści przemianowali polskobrzmiącą nazwę „Bialla” na Gehlen, a następnie na Gehlenburg. W 1939 r. w mieszkały tu 2823 osoby. Z Białej  wywodził się królewiecki duszpasterz polski Krzysztof Liebruder (1592–1659). Z kolei w latach 1826–1829 pastorem był tutaj Jan Szamborski (1780–1832), autor popularnych na Mazurach podręczników do nauki języka polskiego.

Po zakończeniu drugiej wojny światowej, Biała była okresowo (1945–1946) siedzibą powiatu piskiego.